‘Een vertaler is een verrader’, zegt een Italiaans spreekwoord. Dat geldt ook voor het belangrijkste en meest bekende gebed uit de christelijke traditie: het Onze Vader.Dit wordt altijd gebeden in de lange versie die we vinden in het evangelie van Matteüs. We beschikken alleen over de Griekse tekst, terwijl Jezus in het Aramees heeft gebeden.
Er zijn enige problemen met de vertaling van de Griekse tekst. We bidden om het ’dagelijks’ brood, maar de betekenis van het Griekse woord epiousios is niet duidelijk. Letterlijk betekent het zoiets als ‘bij het bestaande’. Sommige kerkvaders interpreteerden dit woord als ‘bovennatuurlijk’. Het gaat in de tekst dan niet om ons dagelijks brood, maar om het bovennatuurlijk brood. Dit brood is het eucharistisch brood.
Dagelijks brood?
Het is erg onwaarschijnlijk dat Jezus ons laat bidden om heden het eucharistisch brood te mogen ontvangen. Het woord epiousios komt in het Grieks weinig voor en kan twee betekenissen hebben. Het kan betekenen ‘wat bij deze dag hoort’, dus ‘voldoende’: geef ons vandaag voldoende brood. De tekst die wij bidden ligt dicht bij deze betekenis.
Een tweede betekenis is ’voor de dag’: dus’ geef ons vandaag het brood voor de dag’. De twee betekenissen ontlopen elkaar niet veel, maar in het laatste geval kan ‘de dag’ ook de dag van de eindtijd zijn. We bidden dan om het brood van het komende rijk van God. Dan sluit deze zin sterk aan bij de woorden die daaraan voorafgaan: ‘uw rijk kome, uw wil geschiede op aarde zoals in de hemel’.
Zonde of schuld?
Bij Lucas is in het ’Onze Vader’ het woord ‘schuld’ vervangen door ‘zonde’. Dit lijkt me een verarming toe. Bij Matteüs mogen we bij ‘schulden’ ook denken aan materiëler schulden. In de politieke en economische situatie waarin de joden verkeerden in de tijd van Jezus was de kwestie van geld uitlenen, schulden terugbetalen, het al of niet onderhouden van het Jubeljaar, waarin de schulden werden kwijtgescholden, een belangrijk gegeven. Jezus riep op schulden elke dag kwijt te schelden en niet alleen in elk Jubeljaar, zoals Mozes dat had voorgeschreven.
Kwaad of beproeving
Deze bede wordt gevolgd door: ‘en leid ons niet in bekoring’ of in de protestante traditie ‘en leid ons niet in verzoeking’. De vertaling is hier verkeerd. ‘Bekoring’ en ‘verzoeking’ hebben met ‘zonde ‘te maken. We bidden hier dat we ziet zullen zondigen. Op zich is het zinnig hiervoor te bidden, maar het gevaar is groot dat we gaan moraliseren en gefascineerd worden door het kwaad dat we zouden kunnen doen.
Het Griekse woord betekent ‘beproeving’. Het gaat niet om zo maar een moeilijke situatie, maar om een gebeurtenis waarin je alle houvast kwijt raakt. Je kunt hier denken aan de eindtijd, maar directer en concreter aan de situatie dat je op één dag of in enkele dagen je partner kwijt raakt, een deurwaarder je het huis uitzet en je werkgever je ontslag geeft. Dit is een schokkende gebeurtenis. Je leven wordt een chaos waarin je niet of nauwelijks staande kunt houden. Alles om je heen stort in, breekt af, je geloof in mensen en waarschijnlijk ook in God verdampt. Dat we voor een dergelijk beproeving gespaard mogen blijven.
Verlos ons
Tenslotte vragen we ‘verlost te worden van het kwade’. ‘Het kwade’ klinkt tamelijk abstract en vaag. Beter is het om te lezen ‘de boze’. Maar wie is ‘de boze’? Meestal heeft men daarbij aan de duivel gedacht, maar voor ons is de duivel geen concrete figuur, zoals wel in de tijd van Jezus.
Misschien is het toch goed ‘de boze’ te blijven zeggen. Bij ‘de boze’, of ‘de kwade’ kunnen we denken aan mensen in wie het kwaad concreet gestalte krijgt en die ons bedreigen. We kunnen denken aan mensen zoals Hitler, Stalin, Assad en talloze anderen. Maar ze mogen ook figuren dichterbij zijn. Mensen die in kinderdagverblijven kinderen misbruiken of vernederen en pesten. Mensen die ons chanteren of op een andere manier ons in hun greep hebben. Deze vertaling geeft ons ‘Onze Vader’ een grotere actualiteit, maakt dit gebed minder ‘braaf’, plaatst ons midden in de werkelijkheid, waarover we in de kranten lezen en op de tv kunnen zien.
Maar ik geef graag toe: ook ik ben een verrader wanneer ik deze tekst vertaal.
2 Responses to ‘Onze Vader’ vertalen