De film Wall Street uit 1987 was een aanklacht tegen de graaizucht van de jaren ’80. Hoofdpersoon Gordon Gekko werd echter een soort held met zijn leefregel ‘Greed is good’. De film kreeg een vervolg in 2010.
Eeuwenlang werden er preken gehouden die aansloten bij de economische activiteiten van boeren en burgers. Nu gebeurt dit nog zelden. Die preken hadden doorgaans één thema: zij richtten zich tegen woeker. Woeker was toen niet alleen het vragen van buitensporige rente, zoals nu meestal woeker verstaan wordt. Elke vorm van winst maken werd beschouwd als woeker.
De grondregel was dat het niet geoorloofd was op een ander voordeel te behalen. Economische uitwisseling had als fundamentele wet: gelijk oversteken. Dat ‘gelijk’ betreft niet het tijdstip, maar dat wat de een betaalt ongeveer gelijk is aan datgene wat hij ervoor krijgt. De zaken die verhandeld worden, bijvoorbeeld een paard, hebben min of meer een vaste waarde. Alleen in het ene geval is het bijzonder goed, in het andere wat minder. Daarover kun je onderhandelen.
Begeerte inperken
Op de achtergrond staat als kernidee dat je niet mag begeren wat anderen toebehoort en evenmin de begeerte van anderen mag opwekken. Het begeren moet ingeperkt worden. Je bent rijk door weinig te begeren. Daarom moet je niet alles uit de oogst halen wat mogelijk is, Je laat bijvoorbeeld halmen liggen voor de armen. Het is niet toegestaan elke dag handel te drijven. Er zijn bepaalde marktdagen om handel te drijven. Het mag niet overal, op sommige plekken mag het niet of heel zelden. Kopen en verkopen mag niet het leven beheersen. De predikanten hadden gelegenheid genoeg om een meestal waarschuwende stem te laten horen, bijvoorbeeld tegen het werken op zondag.
Er is geen reden om die tijd te idealiseren. Mensen moesten hun begeerten inperken en hun bedrijvigheid indammen. Voor velen gaf dat een voortdurende druk. Langzaam werd het verzet tegen het inperken van de begeerte steeds groter. In de achttiende eeuw werd de begeerte meer en meer vrijgegeven.
Groei als toverwoord
De industriële revolutie had in eerste instantie niet zozeer met de komst van machines te maken. De eerste fabrieken waren ruimten waarin de textielarbeiders bij elkaar geplaatst werden en aangezet tot een hogere productie, Sindsdien is ‘groei’ het toverwoord, niet alleen in de economie, maar ook in de politiek, in de sport, en in het geestelijk leven. Een mens moet zichzelf ontplooien en geestelijk groeien. Groei werd zo ook een belangrijk woord voor de predikanten. Het is zonde is de groei belemmeren.
Inmiddels zien we de gevolgen van deze voortdurende zucht naar meer. Onze aarde dreigen we te verwoesten. Er wordt gepleit voor bezuinigingen, maar die passen in het huidige systeem van de vrije markt; ze zijn bedoeld om later weer het groeiproces mogelijk te maken. Iedereen kan op zijn vingers uitrekenen dat eindeloze groei in een eindige wereld niet kan. Onze economie wordt steeds meer een economie van de schaarste. Meer mensen willen hetzelfde en dit blijkt niet voldoende voorradig. De schaarste neemt toe. Moeten we terug naar het verleden? Maar dat verleden werd vaak ervaren als onderdrukkend. Je moest voortdurend jezelf inhouden en afremmen.
Wat nodig is
We staan voor de uitdaging dat we onze begeerten indammen zonder dwang te gebruiken. Hoe dit moet, is een grote vraag. De parabel van de arbeiders van het elfde uur suggereert dat ieder moet ontvangen wat hij nodig heeft. Het woord ‘basisinkomen’ waarde enige tijd rond, maar is de laatste jaren op de achtergrond geraakt. De kerkelijke voorgangers kunnen geen nieuw economisch systeem ontwikkelen. Ze kunnen wel laten zien dat we op een kruispunt staan. Ze kunnen kritiek uitoefenen op het huidige systeem van de vrije markt en evenzeer op de naïeve pogingen het ‘socialisme’ te herstellen, dat in wezen een poging was de oude beperkende economie te behouden. In deze zin was het klassieke socialisme conservatief.
Misschien zijn al veel meer elementen van een nieuwe economie aanwezig dan we nu zien. Onze ogen en oren open houden schijnt het parool te zijn. Er komt een nieuwe wereld, maar we zien die nog niet.