In ons kleine gastenverblijf in Huissen logeren regelmatig vrouwen en mannen die in alle rust willen nadenken over hun leven, een boek willen lezen of een roman schrijven. De koffie en de warme maaltijd bieden communiteit en gasten gelegenheid met elkaar in gesprek te gaan. Onlangs hadden we twee zussen van in de vijftig op bezoek. Op een gegeven moment kwam de vraag op of zij tot een kerk behoorden. Ze waren katholiek opgevoed, zo vertelden zij, de jongste zus ging frequent naar de kerk, de oudste nooit meer.
Deze vertelde meteen dat zij een vreselijke herinnering had uit haar jeugdjaren. Op de overloop in haar ouderlijk huis hing een grote poster met grote ogen en daaroverheen de tekst: ‘God ziet alles’. Elke ochtend en avond, en vaak meerdere keren overdag, passeerde zij deze poster. En telkens weer probeerde ze hem niet te zien, en als dat niet lukte, – en dat was meestal het geval – ging ze snel haar kamer binnen en sloot ze de deur stevig af.
De gedachte dat God alles zag, haar zag en alles wat ze deed en dacht, joeg haar angst aan. Iemand die grenzeloze macht over haar had. Geen wonder dat zij nooit meer naar een kerk ging toen ze het ouderlijk huis kon verlaten.
Zij is niet de enige die wegens deze of soortgelijke oproepen geloof en kerk hebben opgegeven. De gelovige mensen van de oudere generaties leefden – niet altijd, maar wel vaak – onder het regime van de angst, Deze angst werd bevorderd en in stand gehouden door vurige predikanten die met veel bombarie hel en verdoemenis predikten. Veel was zonde, ja doodzonde zelfs. Niet naar de mis op zondag gaan bijvoorbeeld. Je kon goede redenen hebben gehad om niet te gaan. Het kerkelijk recht hield rekening met de omstandigheden, maar de biechtvaders waren gespitst op het zondigen, en waren niet zo geïnteresseerd in het feit dat er goede redenen waren om niet te gaan. Zelfs als ze die erkenden, vonden ze het belangrijk dat het niet gaan opgebiecht werd, en legden ze nadruk op de verplichting in plaats van de wijsheid van de penitent te prijzen.
Verder was elke seksuele activiteit altijd doodzonde, tenzij het vrijen zich afspeelde binnen de strenge grenzen van het huwelijk. En zelfs daar was zelfbeheersing geboden, want overal dreigde de zonde. En God zag alles wat je deed en dacht. Er werden, althans in katholieke kringen, ook grapjes over gemaakt. Toen iemand in de badkamer de tekst had opgehangen: ‘God ziet alles’ schreef iemand er prompt onder: ‘boft hij even’. En in een toilet van een pub in Dublin las ik eens : Holy Mary who conceived without sinning, help me to sin without conceiving.
Het hoeft niemand te verbazen dat de kerken zijn leeggelopen. Er zijn daarvoor meerdere redenen, maar één reden is het verdwijnen van de angst. Men wil niet langer meer onder het regime van de angst en de dwang te leven. De oproep van de bisschoppen je eigen geweten te volgen en het verlangen van paus Johannes XXIII tot een kerkelijke en maatschappelijke vernieuwing door middel van het Tweede Vaticaans Concilie hebben de angst verdreven. Misschien draagt de warme toon van paus Franciscus daar ook aan bij. Ondanks alle restauratiepogingen keert de kerk met haar prediking van de angst niet meer terug.
God ziet alles: dat is best mogelijk, maar Gods ogen zijn die van de liefde, vrijheid en bemoediging.