Jezus vergeeft mensen als de tollenaar Zacheüs die, als belastingambtenaar voor de Romeinen, zorgde dat een en ander aan zijn strijkstok bleef hangen. Die daad van vergeving is vreemd. Waarschijnlijk had Jezus weinig te maken met Zacheüs. Toch vergeeft hij hem, scheldt hem zijn corruptie kwijt. Dat blijkt uit het feit dat hij wil eten met Zacheüs. Dat is een gebaar van vergeving. Je gaat niet eten met iemand die zich als een schoft gedraagt. Mag Jezus dat wel doen? Eten met de vijand? Kiest hij daarmee partij voor Zacheüs?
De Frans, Joodse wijsgeer, Emanuel Levinas heeft met instemming van zeer velen gezegd dat alleen het slachtoffer kan vergeven. Het zou een mooie boel worden als iedereen een ander zo maar kon vergeven. Stel dat ik bijvoorbeeld tegen iemand die een studieschuld van € 60.000 heeft bij de bank, kan zeggen: ik scheld het je kwijt.Maar ik ben de bank niet, ik kan niet beschikken over het beleid en het geld van de bank.
‘Kind, je bent vergeven en wordt bemind’, is de tekst van deze indringende tatoeage…
Ik kan niet zeggen: ik scheld de schuld kwijt die je op je geladen hebt toen je dat meisje of die jongen verkrachtte, terwijl het slachtoffer nog worstelt om met het gebeuren klaar te komen. Dan loop ik over het slachtoffer heen; ik duw hem nog verder naar beneden de put in. Haar of zijn eigengevoel is al zwaar beschadigd en nu lijkt het erop dat ik over hem of haar heen loop.
Waar haalt Jezus het recht vandaan om als niet-slachtoffer van Zacheüs hem vergeving te schenken? Dat lijkt wel erg goedkoop.
Jezus is het met ons eens: Zacheüs is tuig van de richel. Maar hij ziet ook hoe eenzaam de man is te midden van al die mensen die in Jericho wonen. Zij zien hem over het hoofd. Hij kiest partij voor deze man, maar door dat te doen roept hij in de eenzame Zacheüs iets wakker: een gevoel van verbondenheid met zijn slachtoffers. Hij wil ze recht doen, meer dan dat, ze viervoudig te vergoeden. De helft van zijn bezit geeft hij aan de armen.
Jezus kiest zo ook voor de andere partij, de slachtoffers van Zacheüs. Als Jezus eet met de tollenaar doet hij recht aan de tollenaar, maar evenzeer aan de mensen die onder deze tollenaar geleden hebben. Dit is een moeilijke positie. Vele mensen begrepen die positie niet en werden zijn vijanden.
Schilderij van Caravaggio (1573-1610) over de roeping van de tollenaar Mattheüs (Mattheüs 9:9), die toen nog Levi heette. Levi is verbaasd: ‘wie, ik?’ lijkt hij te zeggen. Het licht valt op zijn gezicht.
Klik op de afbeelding om te vergroten.
Levinas heeft gelijk. Alleen het slachtoffer kan vergeven. De dader moet vergeving vragen aan het slachtoffer, de eventuele schade zoveel mogelijk vergoeden en compensatie aanbieden. Maar als het slachtoffer niet kan vergeven, moet de dader dan de rest van zijn leven vastgebonden blijven aan zijn daad? Of als het slachtoffer dood is, of zo beschadigd dat het niet toekomt aan een gebaar of woord van vergeving?
Ik zie als mogelijkheid dat anderen die geen slachtoffer zijn, de dader omringen en zich met hem verbinden in zijn moeilijke situatie. Zij proberen niet te ontkennen of te verkleinen wat er is gebeurd. Maar zij laten de dader ondanks zijn misdadig gedrag niet vallen, wijzen hem nieuwe wegen, maken een nieuwe toekomst voor hem of haar mogelijk. Want dat is vergeving: een ander ruimte geven en een nieuwe toekomst.
Er blijft een breuk, er blijft een wonde die pijn doet, maar de aanwezigheid van anderen maakt het de dader mogelijk zich niet helemaal te laten beheersen door de gebroken relatie. Je mag hopen dat eenmaal in de toekomst het slachtoffer zal kunnen vergeven; misschien gebeurt dit pas over de grens van de dood heen. De aanwezigheid van mensen die de dader aanbieden om ondanks alles met hem verbonden te blijven kan helpen herhaling te voorkomen. Ik heb menigmaal gehoord uit de mond van een crimineel dat wat hem werkelijk op het goede spoor bracht en hield, het aangaan van een relatie met een vrouw was. De warme aanwezigheid van zijn vrouw was belangrijker dan de gesprekken met de reclassering.