Duitsland en Nederland in religieus opzicht, rond 1618. Klik om te vergroten.
In het Duitse rijk werd bij de godsdienstvrede van Augsburg in 1555 door de keizer en zijn rijksgroten de regel opgesteld dat de godsdienst van de vorst bepaald welke kerk die van het land was: cuius regio eius religio, ‘van wie het land is, van hem of haar is de religie’. Aanvankelijk gold dit alleen voor katholieken en lutheranen, maar in 1648 werd deze regel ook toegepast voor calvinisten.
Een uitzondering op deze regel was het bisdom Osnabrück. Daar werden de kerkgebouwen door beide groepen gedeeld. Op het eerste gezicht lijkt dit heel oecumenisch. Was dit bisdom zijn tijd vooruit? Nee, het was een gelegenheidsoplossing, Want binnen het kerkgebouw was alles gescheiden. Naast het katholieke altaar stond ten behoeve van de protestante vieringen een protestante Avondmaalstafel. Er waren twee doopvonten, een voor protestante kinderen en een voor katholieke kinderen. Katholiek doopwater was uiteraard heel anders dan luthers doopwater!
Er waren plaatsen waar de doopvont zo kostbaar en zo oud was, dat beide kerkgenootschappen er aanspraak op maakten. De oplossing was dat men een koperen bak plaatste in de font zodat er twee ruimten ieder met eigen water ontstonden. Dit samen delen leidde er ook toe dat het kon gebeuren dat bijvoorbeeld een abt bepaalde wie als predikant, als dominee ging aantreden in de dorpen die in het bezit en onder beheer van de desbetreffende abdij stonden. Na Napoleon kwam langzamerhand een einde aan deze samenwerking.
Veel oude katholieke kerken, zoals hier de Grote Kerk van Breda, werden na de Reformatie zichtbaar protestants.
Het delen van faciliteiten door verschillende kerken komt niet veel voor. Ik herinner me dat in Purmerend een kerk was die beheerd werd door verschillende kerken, die optraden alsof ze één waren. Een paar jaar geleden heeft de bisschop van Haarlem de participatie van de katholieke kerk daaraan verboden. Ook elders is wel eens dezelfde ruimte door katholieken en protestanten gezamenlijk gebruikt.
Zijn er ook plekken waar christenen en moslims dezelfde ruimte delen? Ik weet het niet, maar het is niet erg waarschijnlijk. Wat de ruimte van een moskee betreft, zou het kunnen. Een preekstoel of een plaats van waaruit de preek plaatsvindt is er zowel in de moskee als in een kerk. Een tafel is gemakkelijk binnengedragen en weer verwijderd – misschien mag ze wel blijven staan. De doopvont hoeft geen stenen bouwwerk te zijn, een doopschaal voldoet. Een orgel zal men tevergeefs zoeken in een moskee en er is geen piano aanwezig. In een moskee reciteert men de gebeden – er wordt niet gezongen. Maar een piano of vleugel kan in en uitgereden worden. Een icoon, bijvoorbeeld van Maria, heeft geen vaste plaats nodig. Moet je als christen ook je schoenen uitdoen als je een moskeekerk binnenkomt? Als er een tapijt ligt, doe je dat misschien wel heel gemakkelijk.
Het is ook denkbaar dat een kerk mede wordt gebruikt door moslims. Die ruimte moet dan wel naar Mekka georiënteerd zijn. De banken, een negentiende-eeuwse innovatie, moeten verwijderd worden. Moslims knielen, zitten en staan bij hun gebed op de vloer. In Rome hebben vele kerken geen banken en slechts een beperkt aantal stoelen. Rome zou voorop kunnen lopen.
Jaarlijkse vredesviering in Zwolle: joden, moslims en christenen van verschillende kerken bidden samen, hier in de moskee (in 2011).
Ik denk dat we ver verwijderd zijn van zo’n situatie. Nog maar kort geleden heeft de regering van Maleisië aan christenen verboden voor het woord ‘God’ het woord ’Allah’ te gebruiken. Christenen hebben al eeuwenlang het Arabische woord ‘Allah’ gebruikt. Op Malta, waar een taal wordt gesproken die verwant is aan het Arabisch, is ‘Allah’ het gewone woord voor God.
Nu wonen we niet in Maleisië, maar wij voelen en zien in onze omgeving nog veel wantrouwen over en weer. Er zijn natuurlijk ook allerlei praktische bezwaren. Ik denk dat die wel op te lossen zijn. Het zou een beloftevol teken zijn als moslims en christenen elkaar gastvrijheid zouden verlenen. Een nieuwe oecumene zou kunnen opbloeien, waardoor misschien de oude oecumenische beweging weer vitaal zou worden.