Einde aan het ‘rationele’ kapitalisme?

‘De “oplossing” van massaproductie schijnt niet voldoende meer te zijn…’ Illustratie: voorspelling van de Club van Rome, 1973.

Een paar weken geleden publiceerde de NRC op de hoofdpagina een artikel met als titel: ‘DNB: stel grenzen aan omvang bank’.

Het jaarverslag van de Nederlandsche Bank – de bank houdt voor zijn naam de oude spelling aan – roept op tot het stellen van een bovengrens aan de omvang van Europese banken. Zo kan voorkomen worden dat banken te groot worden om ordentelijk failliet te gaan, mocht dit nodig zijn. De Verenigde Staten lopen hierbij voorop. Een bank mag daar niet door fusie of overname bezitter worden van meer dan 10% van alle uitstaande leningen.

In Europa willen de banken meestal het liefst op de oude voet doorgaan. Mede door de crisis zijn de banken bezig de eigen positie te versterken door overname en fusies. Ze groeien als kool. Ze worden onderdeel van een gebeuren, dat zich niet meer op een rechtvaardige en transparante manier tegen zichzelf kan beschermen en soms door onduidelijke oorzaken niet meer overeind kan blijven. In een kleine cartoon in dezelfde krant zegt een bankier tegen een klant: ‘Het leuke aan ons bankje is dat we wel degelijk failliet kunnen gaan.’

Ik ben geen econoom en toen ik op het gymnasium zat, was economie geen vak dat onderwezen werd. Maar de oproep grenzen te stellen aan de groei van banken treft mij.

Het gaat in tegen een van de fundamentele vooronderstellingen van het kapitalisme: er zijn geen grenzen die vooraf vastliggen. Elk vermogen mag eindeloos groeien. Elk mens mag met elk ander mens rivaliseren en concurreren. Er is geen grens in tijd en plaats. De wereld is eeuwig en heel de aarde is beschikbaar om gebruikt te worden. Je hoeft slechts je hersenen te gebruiken om in te zien hoe rationeel het kapitalisme is. Waar mensen gaan boekhouden, begint het kapitalisme. Daar begint ook de vrijheid, de mogelijkheid alom en altijd je vleugels uit te slaan.

De economische activiteiten van vóór het kapitalisme lijken niet rationeel. Destijds was het verboden om altijd en overal markt te houden. Op bepaalde dagen was er markt, op andere niet. Het was nog erger: mensen mochten niet dezelfde dingen gebruiken. De aristocratie mocht bijvoorbeeld bont dragen, de burger niet, zelfs al kon deze met gemak elke prijs daarvoor betalen, terwijl de aristocraat er vaak te arm voor was.

Sterker nog: je mocht geen winst maken ten opzichte van mensen die tot dezelfde maatschappij behoorden. Dat werd gezien als ‘woeker’. Jij werd rijker, de ander armer. Je moest gelijk oversteken. Heel wat preken zijn er uitgestort door meer of minder strenge predikanten over allen die wel hun winst namen, want dat gebeurde toch. Het kapitalisme gaf mensen vrijheid.

Maar de economie van voor het kapitalisme was niet irrationeel. Men ging ervan uit dat de maatschappij, ja de wereld een puinhoop zou worden van met elkaar rivaliserende mensen. Men wilde de begeerte beteugelen om chaos te voorkomen.

Dat die chaos in feite niet gekomen is, danken wij aan de mogelijkheid tot massaproductie. Iedereen kan in beginsel hetzelfde aanschaffen. Maar de ‘oplossing’ van massaproductie schijnt niet voldoende meer te zijn. We moeten ons zorgen maken over klimaatveranderingen en uitputting van de aarde.

Ik pleit niet voor een terugtocht naar de economie van voor het kapitalisme: die kon mensen onder grote druk zetten. Ik heb ook geen alternatieven voor het huidige systeem. Maar ik zie in adviezen zoals die van de ‘Nederlandsche Bank’ een teken, dat wij weer serieus gaan nadenken over grenzen. Een van de grenzen is de democratisch gekozen overheid, in plaats van dat de economie haar overheerst. Klein is mooi.

Misschien is dat de ‘list van de rede’: dat kleine veranderingen om het systeem in stand te houden kunnen leiden tot een andere, meer rechtvaardige economie.