Wijzen uit het oosten of zondebok?

De 'man van Tollund' werd 2300 jaar geleden gewurgd en begraven in het veen, waar zijn lijk goed geconserveerd bleef.

De ‘man van Tollund’ werd 2300 jaar geleden gewurgd en begraven in het veen, waar zijn lijk goed geconserveerd bleef.

Wie in een liturgische kalender kijkt, zal het opvallen dat het feest van de komst van de wijzen (of de komst van de drie koningen), minder belangrijk is geworden. Bij de liturgische hervormingen sinds het Tweede Vaticaans Concilie heeft het in aanzien ingeboet. Soms wordt het feest niet eens vermeld.

In de kerken uit het Oosten heeft Driekoningen zijn betekenis bewaard. Vaak worden nog steeds op dit feest geschenken over en weer gegeven. In de Sovjet-Unie waren voor de kinderen de drie koningen als brengers van geschenken afgeschaft en vervangen door vadertje Noordpool. In Spanje is de veel oudere traditie van Driekoningen bewaard gebleven. En voor zover ik weet ook in Italië.

De evangelist Matheus probeerde door het verhaal van de wijzen uit het oosten de betekenis van Jezus weer te geven voor alle mensen. De heidenen kwamen van alle kanten en voegden zich bij de joden zonder de verplichting de Joodse wetten over te nemen. De komst van de heidenen was een verrassing, Matheus zelf worstelde in zijn evangelie met de vraag of dit zo wel kon. De heidenen hoefden niet de Joodse wet te onderhouden, maar gold dit ook voor de Joden? Het duurde enige tientallen jaren voordat deze discussie tot een afsluiting kwam. In elk geval getuigt zijn verhaal van de komst van de heidenen die met alles wat ze te bieden hadden zich voegden bij de Joden.

Zoals Sinterklaas en Kerstmis heeft de feitelijke viering van Driekoningen naast christelijke ook heidense wortels. Ik weet niet welke specifieke heidense feestdag gekerstend werd, maar de volksgebruiken doen mij denken aan een algemeen heidense traditie.

De man van Tollund is gewurgd, maar zo zorgzaam begraven dat hij waarschijnlijk een offer was. Klik op de afbeelding voor een achtergrondartikel over veenlijken.

De man van Tollund is gewurgd, maar zo zorgzaam begraven dat hij waarschijnlijk een offer was. Klik op de afbeelding voor een achtergrondartikel over veenlijken.

In Holland kennen ze deze gebruiken niet. Maar in het oosten en het zuiden van ons land is [was?] het de gewoonte een driekoningentaart te bakken. De taart bevatte een harde noot. Wie in zijn portie de noot aantrof, werd de ‘koning’. Hij of zij werd prompt een papieren of kartonnen kroon opgezet en kon verder de hele avond geplaagd en gepest worden.

Dit lijkt tamelijk onschuldig, hoewel de meesten blij waren dat zij niet door het lot waren aangewezen. Het lot op iemand werpen voorspelt weinig goeds. De ‘veendoden’, de lijken van mannen of vrouwen die in het veen zijn gevonden met vaak in hun maag een stuk verbrand brood, zijn gewurgd nadat ze door loting waren aangewezen. Men hoopte door de gemeenschappelijke loting en het doden van hen op wie het lot was gevallen de onderlinge spanningen te overwinnen.

Dat lukte vaak. De gemeenschap overleefde doordat alle aandacht ging naar degene die door het lot was aangewezen en nu door de groep of door haar vertegenwoordigers gedood werd. Het is het aloude verhaal van de zondebok. In een onzekere en roerige situatie wordt het zondebokmechanisme als geneesmiddel gebruikt. Iemand wordt gezamenlijk aangewezen als oorzaak van deze ellende, en vervolgens als de schuldige in naam van allen gedood.

De koek met de harde noot bakken en uitdelen is een loterij. Het is een schamel overblijfsel van de oeroude ritus om iemand aan te wijzen als de schuldige. Door hem of haar gezamenlijk te pesten en uit te drijven wordt de groep gezuiverd. De zondebok is zo van ene kant de schuldige, en van de andere kant is hij de bron van vrede, de schenker van alle goeds. Hij wordt verguisd en verheerlijkt, belachelijk gemaakt en gekroond.

Al is deze heidense ritus een volksgebruik, een spel, geworden, toch blijft hij zo bewaard. Wie weet komt dit ‘onschuldige’ spel in bepaalde omstandigheden weer uit de diepten naar boven. Het zijn dan bijvoorbeeld de vreemdelingen die tot zondebok worden gemaakt. Dit volksgebruik zachtjes laten uitsterven, lijkt mij het beste.

Wat onschuldig lijkt, is dit niet altijd. Misschien komen de wijzen uit het oosten deze keer in de gedaante van vluchtelingen.

Delen:

Schrijf een reactie

Opgeslagen onder Geloven vandaag

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *