Charles Darwin
De afgelopen week hebben we vaak de namen van Darwin en Shakespeare horen noemen. Beiden, de wetenschapper en de toneelschrijver, hebben diepe sporen nagelaten in de moderne wereld, in ons denken over en ons kijken naar de wereld, naar de mens en naar God.
Charles Darwin (1808-1882) is het meest bekend geworden door zijn leer van de evolutie. Hij werkte met een combinatie van een doelgerichte selectie en een niet doelgerichte variatie. Populair werd de gedachte dat de mens van de aap afstamt.
Deze vereenvoudiging van de evolutieleer werd mede zo populair, omdat hier de sluizen werden open gezet voor een vloed van discussies tussen ‘gelovige’ en ‘verlichte’ mensen, tussen ‘tegen’ en ‘voor’.
De evolutieleer is een onderwerp van discussie tussen geleerden. Maar belangrijker lijkt me dat de evolutieleer onze kijk op de werkelijkheid veranderd heeft.
Generaties voor ons zagen het heelal als een prachtig kunstwerk waarin alles op zijn toegemeten plaats stond. Alles stond vast. Er waren delen die bewogen, maar ze bewogen toch binnen een bepaalde orde. Ze kenden hun plaats, evenals de mensen binnen de maatschappelijke verbanden hun plaats wisten en er vanuit gingen dat die plaats ook in de toekomst dezelfde zou blijven. Sterren en planeten kon je daarom gebruiken voor het indelen van de tijd en het bepalen van de tijd voor feesten, planten, oogsten en oorlog voeren.
De wereld was geen chaos, maar een sieraad van orde. De evolutieleer is een kritiek op de idee van de onveranderlijkheid van God en de schepping. We kunnen de dynamiek van het heelal niet meer in overeenstemming brengen met een onveranderlijke God.
Wij die nu leven hebben het gevoel dat alles zich eerder in een chaos bevindt. De orde komt voort uit de chaos. In ons heelal kunnen onverwachte lichamen opdoemen die een gevaar kunnen zijn voor het voortbestaan van onze wereld, van de mensheid. Onze planeet staat open voor de vernietiging van het ecosysteem. Er kunnen zich geheel nieuwe mogelijkheden voordoen – gaan mensen in de toekomst eeuwenlang leven?
Het universum waar wij deel vanuit maken is een dynamisch en levendig geheel. De toekomst kan sterk verschillen van het heden. Alles is in beweging. En dat geldt ook van de maatschappij. Er zijn – althans in beginsel – geen rangen en standen meer, Iedere soldaat heeft een maarschalkstaf in zijn ransel, schijnt Napoleon gezegd te hebben.
William Shakespeare
Dit besef was al aanwezig bij William Shakespeare (1564-1616). Koningen en begrafenislieden, koks, knechten en ridders bevolken gelijktijdig zijn toneelstukken tot grote verontwaardiging van vele gezeten of zelfs Koninklijke personen. Ze lopen door elkaar heen, maken contact, verachten of beminnen elkaar. Wraak, haat, woede, hartstocht, afgunst en liefde zijn stormen waarin ieder verdwaalt. Een wereld vol dynamiek.
Shakespeare houdt zich niet aan de eeuwenlange traditie dat een drama zich moet afspelen op dezelfde plaats en in dezelfde tijd. Muren vallen om, vorsten verliezen hun hoofd, de aarde kan op haar kop worden gezet.
Voor Thomas van Aquino is God onveranderlijk. Veranderlijkheid betekent dat aan God iets toegevoegd kan worden, dat God iets kan verkrijgen en dat God samengesteld is uit delen. God is het hoogste en puurste zijn en kan dus niet veranderen.
Voor een samenleving die niet van verandering houdt en voor individuen voor wie veranderingen over het algemeen gevaar en angst oproepen, kan de idee van het bestaan van een onwankelbare en onveranderlijke grond van al wat bestaat een troost zijn in dagen van verwarring en aan hen de moed geven het leven uit te houden.
In de Hebreeuwse Bijbel praten mensen niet in de taal van ‘het hoogste zijn’. God is trouw aan mensen en vernieuwt telkens weer zijn relatie met mannen en vrouwen. Ons geeft dit een mogelijkheid over God als een dynamisch gebeuren te praten. Het heelal is een chaotisch gebeuren, maar dit betekent een zekere mate van vrijheid. God is vrijheid en schept vrijheid door op grond van zijn barmhartigheid voor elk mens grenzen en daarmee ruimte te maken.