Geweldloos weerbaar

Moslims bidden op het Tahrir-plein in Caïro, terwijl christenen een beschermende kring om hen heen vormen. Het geweldloze verzet van de Egyptische lente heeft velen geïnspireerd.

Jezus leefde vanuit de verwachting van de komst van het rijk van God. Dat blijkt bovenal uit de openheid van de groep die zich om hem heen vormde. Deze groep stond opmerkelijk positief tegenover mensen die niet tot ­hun groep behoorden, en zelfs tegenover mensen die hen vij­andig gezind waren. Er werden mensen tot de groep toegelaten die elders wer­den uitgesloten: ‘zondaars’ als frauderende belastingambtenaren (tolle­naars).

Jezus at met hen en vertelde hun dat God van hen hield. Hij eis­te kenne­lijk niet dat zij eerst zouden veranderen. Dit kan geen laksheid geweest zijn. Voor hem hoorde het bij de komst van het rijk van God, dat zij daar­in welkom waren. Voor hun slachtoffers moet dit pijnlijk en verwar­rend zijn ge­weest.

Deze handelwijze past bij de vaak verrassende manier waarop Jezus in­ conflic­ten met zijn tegenstanders omging. Mahatma Gandhi en Martin Lu­ther­ King hebben niet voor niets gebruik gemaakt van de praktijk van Je­zus bij het organiseren van hun geweldloze acties. Het gaat er daarbij steeds om de verwachting te doorbreken van de tegenstan­der dat jij hem of haar zal behandelen zoals hij of zij jou behan­delt.

De inzet is dus om deze we­derke­rig­heid te doorbreken. Dit gebeurt niet altijd even zachtzinnig. De te­gen­stan­ders worden op het verkeerde been gezet en vallen door hun eigen ge­wicht om. Zij worden verschalkt, bij de neus ge­no­men. Geweldloos­heid is een soort judo, waarbij je het geweld van je tegen­standers ge­bruikt om hen te confronteren met hun ei­gen geweld. Ze maakt gebruik van ‘paradoxen’ die een bepaalde daad plotseling een an­de­re interpretatie geven. Zo schept ze de mogelijk­heid tot het maken van een nieuw begin.

De Amerikaanse politicoloog Gene Sharp (1928) schreef verschillende boeken over de kracht van geweldloos verzet. Zijn inventarisatie van ideeën voor verzet zijn onder de jonge Egyptische opstandelingen breed verspreid geweest.

Laat ik één voorbeeld geven van een advies van Je­zus voor een geweld­loze actie. In Matteüs 5:41 zegt Je­zus: ‘Als iemand u dwingt voor één mijl voor hem te sjou­wen, ga twee mijl met hem’. Dit gaat over een concrete situatie. Romeinse sol­daten mochten van joden eisen dat zij voor hen hun bagage met wa­pens droe­gen, maar niet verder dan één mijl.

Dit was voor joden ingewikkeld. Meehelpen was een vorm van collaboratie met de onder­drukker, tegenwerken kon je de kop kosten. Je­zus geeft het paradoxale advies: doe het, maar weiger na de ene mijl de bagage terug te geven en bied aan die nog een mijl te dragen. Op dat moment begaat de soldaat een overtreding, en bovendien wordt hij in verwarring gebracht door dit aanbod van iemand die hem als een vijand ziet. De kans is groot dat deze soldaat niet zo snel meer een jood zal vragen zijn spullen te dragen. Zo komt de vicieuze cirkel van onderdrukking en geweld tot stilstand. Maar je moet het risico nemen dat de soldaat geweld zal gebruiken. En je moet accepteren dat je twee mijl moet sjou­wen in plaats van één.

Liever dan geweld­loos noem ik dit gedrag weerbaarheid zonder geweld. Ze is niet louter een techniek, want dan valt ze gauw door de mand. Weerbaarheid zonder geweld eist een voortdurende creativiteit, het aanvaarden van het risico dat de actie kan­ misluk­ken, en de bereidheid zelf te lijden en in te leveren.

De recente opstanden in de Arabische landen hebben veel weg van een vorm van weerbaarheid zonder geweld. In Egypte lukte dit. Tegenover de binnenlandse veiligheidsdienst stonden grote groepen mensen met lege handen die probeerden het leger op hun hand te krijgen door onder meer te wijzen op hun machteloosheid. Maar er is nooit zekerheid dat je een doorbraak bewerkt met geweldloze vormen van protest en verzet. Met geweld heb je die zekerheid evenmin.

In Libië lijkt Khadaffi wel een psychopaat. Hij heeft geen idee wat geweldloosheid is. In Tripoli schijnen er sluipschutters te zijn die bevel hebben om op iedere groep, dat wil zeggen meer dan twee personen te schieten. Je moet wel heel creatief zijn om dan nog iets te proberen. Zou ‘ketelmuziek’ helpen, vanuit je eigen huis lawaai maken ’s nachts? Ik betwijfel of geweld in de vorm van een burgeroorlog de goede koers is. Dat gaat ontelbare doden vragen en veel bitterheid daarna opleveren. Alleen de mensen ter plekke kunne n een creatief alternatief vinden.

We weten niet zeker hoe de discussies van Je­zus met zijn tegenstanders verlopen zijn. De verhalen daarover vertonen hetzelf­de patroon: de tegenstander wordt door het antwoord van Jezus op het verkeerde been gezet. Jezus ging er kennelijk vanuit dat God geen absolute schei­ding maakt tussen goeden en slechten. Over beiden laat God zijn zon op­gaan en laat hij het regenen, zei hij (Matteüs 5:45).

God staat open voor rechtvaardigen en voor schoften.