Verbeelding van Jezus die uit Jesaja leest in de synagoge van Nazareth.
Ook woorden gaan voorbij. Dat beseffen we in onze snelle, zich voortdurend veranderende wereld beter dan vroeger. In een tamelijk onbeweeglijke maatschappij kun je het idee hebben dat woorden onveranderlijk zijn. Maar wij weten dat de betekenis van bestaande woorden verandert en dat er nieuwe woorden bij komen.
Mensen hebben dit altijd geweten. De evangelist Lucas (4:16-21) vertelt over het eerste optreden van Jezus in Nazareth, waar hij was opgegroeid. Hij ging op sabbat naar de synagoge, volgens zijn gewoonte. Toen hij opstond om voor te lezen, werd hem de boekrol van de profeet Jesaja overhandigd. Jezus rolde hem af tot de plaats waar geschreven staat: ‘De geest (Adem) van de Heer rust op mij, want hij heeft mij gezalfd. Om aan armen het goede nieuws te brengen heeft hij mij gezonden, om aan gevangenen hun vrijlating bekend te maken en aan blinden het herstel van hun zich, om onderdrukten hun vrijheid te geven en een genadejaar van de Heer uit te roepen.’
Jezus rolde de boekrol op, gaf hem terug aan de dienaar en ging weer zitten. De ogen van alle aanwezigen in de synagoge waren op hem gericht. Hij zei tegen hen: ‘Vandaag hebben jullie deze Schrifttekst in vervulling horen gaan’.
Het is een vertrouwd beeld: in de synagoge of in de kerk wordt een tekst gelezen, en vervolgens wordt er een uitleg aan gegeven. ‘Vandaag’, zegt Jezus. Daar gaat het om: om de oude en vaak overbekende tekst naar het heden te brengen. Dat gebeurt al in het voorlezen, dan begint de interpretatie al. Door voor te lezen of door te luisteren kijk ik met andere ogen naar de tekst. Naar mijn gevoel kan de bedoeling niet goed overkomen, of de tekst blijkt juist rijker te zijn dan ikzelf had gedacht. Daarin speelt ook mee wat ik net heb meegemaakt.
Dit is geen verlies, het is winst. Een betekenis die ontheven is aan tijd en plaats, bestaat niet. Christenen vertrouwen erop dat, wanneer zij samen zijn in de geest van Jezus, de oude woorden een nieuwe, hedendaagse betekenis kunnen krijgen.
Het opnieuw lezen en opnieuw verstaan van teksten gaat eindeloos door. Er moet gelezen en voorgelezen worden. Niet voor niets verouderen vertalingen en ontstaat er een behoefte aan nieuwe. Het is verrijkend om verschillende vertalingen naast elkaar te leggen. Want geen enkele vertaling is ‘zuiver’. Elke vertaling is een interpretatie. Daar is niets op tegen, integendeel, het is zelfs noodzakelijk. De veelheid van vertalingen helpt ons om op onze wijze te lezen. Dé vertaling bestaat gelukkig niet.
Eerste regels van de Bijbel in de grondtaal Hebreeuws: 'Bereshit bara Elohim et hashamayim ve'et ha'arets': In het begin (of: sinds het begin) schiep (of: schept) God hemel en aarde.
Dat vertalingen kunnen verschillen en tot discussie uitnodigen, laat ik zien aan de hand van een bekende tekst uit Genesis 2:18.
De Statenvertaling (1617) vertaalt het oorspronkelijke Hebreeuws zo:
‘Ook had de Heere God gesproken: Het is niet goed, dat de mens alleen zij; Ik zal hem een hulpe maken, die als tegen hem over zij’.
De katholieke Willibrordvertaling (1975) schrijft:
‘Jahwe God sprak: Het is niet goed dat de mens alleen blijft. Ik ga een hulp voor hem maken die bij hem past.’
De Nieuwe Bijbelvertaling (2004):
‘God de heer dacht: het is niet goed dat de mens alleen is, ik zal een helper voor hem maken die bij hem past.’
De Naardense Bijbel van Pieter Oussoren (2005) geeft als vertaling:
‘Dan zegt de ENE, God: niet goed is het dat de – roodbloedige – mens hier alléén is: ik maak voor hem een hulp als zijn tegenover.’
De Willibrordvertaling suggereert dat de vrouw in Bijbels perspectief een hulpje voor de man is. De Statenvertaling en de Naardense Bijbel maken terecht duidelijk dat ‘hulp’ hier verstaan moet worden op dezelfde manier als God een ‘hulp’ is. Vrouw en man passen niet zo maar bij elkaar; de vrouw is er niet om zich aan te passen aan de man. Zij zijn elkaars tegenover. De vonken kunnen ervan afslaan. De Nieuwe Bijbelvertaling zweeft daar een beetje tussenin.
Zo zijn er talloze vergelijkingen te maken tussen Bijbelvertalingen en de keuzes die men – vanuit een bepaalde tijd en met een bepaald doel voor ogen – daarin maakte. Het is spannend om zo met teksten om te gaan, omdat de woorden telkens op een andere wijze worden gebruikt. Mijn eigen levensverhaal verandert ook door te luisteren naar die tekst en de interpretatie ervan. Het geeft mij altijd een gevoel van verwachting wanneer iemand opstaat en ik mag horen hoe een ander een tekst leest, erover spreekt en laat zien welke richting die ons vandaag zou kunnen wijzen.