Pasen, Hemelvaart, Pinksteren (1)

De Franse filosoof en historicus René Girard heeft zich uitvoerig bezig gehouden met het zondebokmechanisme.

De volgelingen van Jezus zagen zijn lijden en dood met nieuwe ogen. De lijdensverhalen beschrijven de dood van Jezus als het gevolg van een soort lynchpartij. De juri­dische regels wer­den wel ge­volgd, maar in de ogen van de schrijvers was de dood van Jezus het gevolg van een unanieme uitdrijving. Ieder­een keert zich te­gen Jezus. De priesters en de Romeinse autoriteiten vin­den elkaar. Lu­cas laat zelfs de Romeinse landvoogd Pilatus en koning Herodes vrienden wor­den. De leerlingen laten hem in de steek en vluchten weg. Van een van hen, Ju­das, wordt ge­zegd dat hij Jezus verraden heeft. Het is uiteinde­lijk de menigte, de massa, die de executie afdwingt.

Het is onmogelijk de his­to­ri­sche feiten hierachter naar boven te halen. Je zou kunnen den­ken dat het verhaal geschreven is door iemand met vervol­gingswaanzin. Dan missen we echter de mogelijkheid te kijken met de blik van de schrijver. Door de dood van Jezus zo te vertellen, laten de schrij­vers zien hoe het toe­gaat in onze wereld.

Wij zijn de erfgenamen van on­recht en ge­weld. Wat wij als onrecht ervaren, bestrijden we door een nie­uwe daad van onrecht en geweld. Slechts zo vinden we de mogelijkheid samen te leven. Vaak verbinden we ons met elkaar door ons tegen een ander of anderen te verzetten. Dit wordt het ‘zondebokme­cha­nisme’ ge­noemd. Dat gebeurt ook op schoolpleinen, speelplaatsen en tegenwoordig op internetfora. Er vallen zelden doden en meestal geen ge­won­den bij, maar het is niettemin een gewelddadig gebeuren. Volwasse­nen  doen het vaak meer verdekt dan kinderen, bijvoorbeeld door te roddelen. In vroeger tijden en in andere streken komen ook lynchpartijen voor: een groep neemt het recht in eigen handen.

Het lij­densverhaal van Je­zus is uniek omdat hij niet meegaat in het spel. Hij roept niet om wraak, ac­cep­teert niet dat hij schul­dig is en vergeeft zelfs zijn vervolgers, in de versie van Lucas.

Dat maakt twee dingen duidelijk. Ten eerste wordt het me­cha­nisme van het geweld onthuld, in het bij­zon­der het aan­wijzen en­ uit­drij­ven van een zondebok. Voortaan is elke un­animi­teit ver­dacht. Als ie­dereen ergens voor is en vooral als iedereen ergens tegen is, is de kans groot dat het zonde­bokme­cha­nis­me in werking is. Dat wij dit beseffen, is mede te danken aan het lezen en herlezen van het lijdensver­haal en de ande­re teksten van de Bijbel.

Het zondebokmechanisme was bij uitstek zichtbaar in de jodenvervolging in de Tweede Wereldoorlog. De term komt uit de Bijbel. In Leviticus 16 wordt voorgeschreven dat op de Grote Verzoendag de hogepriester onder meer een bok moest nemen om te offeren, en een ander om de woestijn in te sturen, nadat hij het dier via handoplegging beladen had met de zonden van het volk.

Ten tweede maakt het lijdensverhaal dui­de­lijk dat Jezus zijn vervol­gers niet met gelijke munt terugbetaalt. Van­uit zijn­ vertrou­wen op God blijft hij bewaard voor de besmetting die van de me­nig­te uitgaat en hem als de schuldige aanwijst. Hij weet dat zijn ver­vol­gers schuldig zijn, maar blijft hen uitnodigen zich bij hem aan te sluiten, in plaats van bij de publieke opinie.

Dit laatste is uiteraard altijd de vei­lig­ste weg. Evenals mensen van toen zoeken wij de veiligheid van de publieke opinie en doen dus wat iedereen doet. De uitnodiging van Jezus zich bij hem aan te slui­ten in plaats van bij de massa reikt over zijn dood heen. De verrijzenisver­halen zijn daarvan een getuige­nis.

Jezus’ dood is juist bron van kracht geworden, een manier om uit de cirkel van geweld en wraak te stappen. In de traditie ging dat heten dat hij met zijn ‘bloed’ (levenskracht) ons bevrijd heeft van onze zonden. Weer later in de traditie werd Jezus een ‘offer’ genoemd. Dat beeld is te begrijpen vanwege de taal die destijds voor zowel joden als heidenen belangrijk was. Voor ons is het gruwelijke beeld van het offer een struikelblok. We hoeven daar niet over te struikelen, als we de samenhang weten waarin het gebruikt werd.

Delen:

Schrijf een reactie

Opgeslagen onder Jezus, de Christus

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *