De hemel versplinterd

[youtube wcot4UpZSA8]

In deze video van www.nieuwwij.nl zegt Peter Nissen, kerkhistoricus, verbonden aan de faculteit van religiewetenschappen van de Radbouduniversiteit te Nijmegen: ‘De hemel is naar beneden gekomen en ligt in scherven om ons heen’. Ik vind dit een mooi beeld dat goed de huidige religieuze situatie weergeeft en het verschil beschrijft tussen ‘vroeger’ en ‘nu’. Met ‘vroeger’ denk ik dan aan de jaren vijftig van de vorige eeuw en aan de tijd daarvoor.

Het zou best eens kunnen dat men in de toekomst de transformatie die in de twintigste eeuw heeft plaatsgevonden en nu nog voortduurt, zal vergelijken met de tijd van het ontstaan van de grote religies.

Versplintering van de religies?

Die tijd wordt wel de ‘spiltijd’ genoemd. De spiltijd loopt van ongeveer 900 tot 200 v.C. . In de spiltijd ontstonden het monotheïsme van Israël, het confucianisme, het hindoeïsme en boeddhisme en de Griekse filosofische traditie. In plaats van kwaad en onrecht te aanvaarden als onvermijdelijk, groeide toen het besef dat de schepping goed is. Maar er is iets misgegaan; de wereld is bedorven geraakt en de mensen moeten proberen het bederf te bevechten en te vernietigen. Het goede moet je vinden in datgene wat ons overstijgt, in het transcendente, in het goddelijke, het hemelse.

Misschien beleven we nu de versplintering van de grote religies. Wie om zich heen kijkt, moet vaststellen, dat de hemel naar beneden is gekomen. De hemel, hoe verschillend we die ook noemden, was voor velen een gemeenschappelijke horizon. Je kon je tegen die hemel afzetten, en je kon je voor die hemel inzetten. Je kon het goddelijke verheerlijken en prijzen, maar het ook vervloeken. Je kon er een gevecht mee aangaan of er voor vluchten. Het transcendente was het onbekende, het ging ons weten te boven.

Een immanente wereld

Nu leven we met de woorden van Charles Taylor, een Canadese filosoof, in een ‘immanente’ wereld, waarin we voortdurend de mens tegenkomen, In onze gesprekken komt het woord ‘God’ niet of nauwelijks voor. ‘God’ is vaak onpersoonlijk geworden. Steeds weer komen we de menselijke cultuur tegen. Zeker in Nederland, maar ook elders is de natuur bewerkt door de mens. We leven van het ene moment naar het andere, we werken, eten, slapen, vermaken ons. Gezondheid is voor ons een van de belangrijkste, zo niet de belangrijkste waarde geworden.

Ik gebruik zelf vaak het beeld van de piramide. Daarin vertegenwoordigt God het hoogste punt, of – beter – God staat boven en buiten de piramide. Zijn positie wordt weerspiegeld in de pracht en praal van hen die zeggen hem te vertegenwoordigen. Onlangs was ik bij toeval in een kathedraal in Beieren waar de vespers gezongen werden. De bisschop kwam plechtig binnen met mijter en staf. Ik voelde me heel vervreemd en had neiging om te lachen.

Over God zwijgen we

Verbeelding uit Kameroen van de scene uit het evangelie waarin Jezus zichzelf neerzet als knecht door de voeten van zijn leerlingen te wassen. (Zie Joh. 13).

Want de piramide is inmiddels ingezakt. We leven als gelijken. De oude indeling van de samenleving in hoog en laag, adel en niet adel, mannen en vrouwen is voor een goed deel verdwenen. Er zijn nog scherven over van het goddelijke, zoals de mijter en staf.
In die piramide was alles op God gericht. De medemens was wel voorwerp van zorg, maar niet of nauwelijks van reflectie. Dat men God moet beminnen, was duidelijk, maar dat men de medemens moet beminnen, vond men moeilijk te beargumenteren. In onze horizontale wereld lijkt het duidelijk dat wij de medemens moeten liefhebben of minstens respecteren. De rechten van de mens zijn voor ons belangrijk. Maar over God zwijgen we.

Betekent de ineenstorting van de hemel of piramide dat God verdwijnt? Ik denk van niet. Een kerngedachte van het christendom is dat God zich ontledigd heeft en onder ons is komen wonen, niet in pracht en praal maar in de gestalte van een knecht. Zolang als wij uitkijken naar een almachtige heersende God, is er weinig kans op een ontmoeting met God. We moeten open staan voor een nieuwe vorm van transcendentie, die van de knecht.