David verslaat Goliath en slaat zijn hoofd af. Schildering van Rubens.
Dat er in God geen geweld is, is een oude christelijke overtuiging. We vinden haar in de bief aan Diognetus uit het einde van de eerste eeuw of het begin van de tweede eeuw. In God is geen duisternis. (1 Joh 1,5) lezen we in het Nieuwe Testament. Tegelijk moeten we zeggen dat religie, de dienst van God, altijd iets heeft met geweld.
Zoals ik het zie, is religie een poging geweld te voorkomen, maar dat doet zij vaak door middel van geweld: een geweld dat geringer is, en liefst zelfs veel geringer, dan het geweld dat grenzeloos onze wereld in een totale onleefbare chaos zou storten. Religie staat dicht bij het geweld. Als je met pek omgaat, is het moeilijk aan een besmetting te ontkomen. We kunnen het Oude Testament opvatten als een verhaal van een voortdurende strijd tegen geweld, onrecht en onderdrukking. Maar die strijd wordt vaak gevoerd met geweld en door mensen te onderdrukken.
Ook wanneer er niet expliciet gevochten wordt, zijn er talloze teksten die verwijzen naar gewelddadige acties. Voor een gedeelte klinkt de tekst gewelddadig, omdat onze mensentaal vol zit met metaforen en beelden die naar geweld verwijzen. Neem maar het woord ‘geweldig’, of uitdrukkingen als ‘zij vocht voor haar leven’. Die woorden en uitdrukkingen kunnen in een andere context een sinistere betekenis krijgen. Jezus wijst geweld af en is op een geweldloze wijze weerbaar. Hier kunnen we ons afvragen of we het christendom wel een religie kunnen noemen.
Het Nieuwe Testament schijnt een geweldloze interpretatie en doorwerking te zijn van het Oude of Eerste Testament. Ook daar kan het ons verbazen dat Jezus niet heel krachtig de Romeinse soldaten en centurio’s aanpakt, maar integendeel hen soms prijst vanwege hun vertrouwen in hem en in God. Ook kunnen we twijfel koesteren over de vraag of de ‘reiniging’ van de tempel al of niet geweldloos was.
Volgens het boek 1 Samuel hakte deze profeet het hoofd af van Agag, koning van de Amalekieten, nadat zijn volk al was afgeslacht. Gravure van Gustave Doré.
In de latere christelijke traditie wordt consequent het doden van een ander mens afgewezen. Je kunt soldaat zijn, maar doden van de vijand is er niet bij. In de praktijk was dit niet gemakkelijk. Dit werd nog moeilijker toen christenen de leidende kracht werden van de maatschappij. Hun werd de verantwoordelijkheid voor het bestaan van de staat opgedrongen en zij gingen daarop in. Maar nog zeer lang leefde het besef dat doden zoveel mogelijk vermeden moest worden. Het Byzantijnse leger werd vaak lafheid verweten omdat het omwille van die traditie gevechten zoveel mogelijk uit de weg ging. Had je iemand gedood in de oorlog, moest je tot in de Middeleeuwen toe daarvoor boete doen, bijvoorbeeld door te vasten, op pelgrimage te gaan of geld weg te geven.
Het meest gewelddadige boek van de Bijbel is Deuteronomium, dat de regels neerlegt voor de nieuwe gemeenschap na de uittocht. Het roept op in het te veroveren land de volken volkomen uit te roeien – genocide dus. Israël wordt verweten dit niet gedaan te hebben. Als ik dit verwijt lees, denk ik: het is maar goed ook dat je die volken niet hebt uitgemoord.
Inmiddels is duidelijk geworden dat deze volken al lang niet meer bestonden toen Israël het ‘beloofde land’ binnentrok. Deze teksten werden opgeschreven toen in en na de Babylonische ballingschap (zesde eeuw voor Christus) Israël in nauw contact kwam met andere volken en het gevaar groot was dat het door assimilatie met huid en haar door hen opgeslokt zou worden.
In de praktijk betekende dit afstand houden van die andere culturen, zich niet met hen vermengen. De taal waarin dit gesteld werd is echter die van het geweld. Latere generaties konden deze gewelddadige taal gemakkelijk letterlijk nemen. De redactie van Deuteronomium heeft de andere vier boeken van de Thora beheerst. Dit verklaart veel van het geweld in het Oude of Eerste Testament. In een volgend blog meer hierover.