Individualisme: een romantische leugen

Het Gemeentemuseum van Arnhem laat tot 24 januari 2016 een tentoonstelling zien onder de titel ‘Spiegeloog, het zelfportret in de Nederlandse kunst 1900-2015’.

Onder de kunstenaars die te zien zijn tel ik Piet Mondriaan met een prachtig zelfportret in potlood met duidelijke vierkante vlakken, Charley en Jan Toorop met de spanningen ten opzichte van elkaar. De kunstenaars lijken extra hun best te hebben gedaan. De kleuren gaan prachtig in elkaar over of roepen een krachtig contrast op.

Geen beroemdheid ontkomt eraan: ze moeten ook op selfies.

Geen beroemdheid ontkomt eraan: ze moeten ook op selfies.

In alle eeuwen hebben kunstenaars zelfportretten gemaakt, maar de periode 1999-2015 is bijzonder vruchtbaar geweest. Er kwamen toen nieuwe mogelijkheden. In Spiegeloog zien we niet alleen maar schilderijen, maar ook video’s en ‘selfies’.

De spiegel wordt vaak gebruikt zoals in vroegere eeuwen, maar men speelt veel meer met de spiegel, waarin bijvoorbeeld iets anders te zien is dan men zou verwachten. We komen kunstenaars tegen die gedurende lange periodes elke dag een zelfportret maakten om als het ware niets te verliezen, en anderen die altijd iets weglaten, een arm, een hand, een voet.

Zelfportret Piet Mondriaan

Zelfportret Piet Mondriaan

In vroeger tijden schilderde men zelfportretten om – zo lijkt het – te laten zien wie men was. Maar in de portretten op de tentoonstelling is zelfexpressie belangrijk. Wie is de schilder echt? Wat gaat er schuilt in en achter het lichaam?

En wat later lijkt de kunstenaar niet zozeer informatie over zichzelf te willen overdragen. Hij wil ontdekken wie hij of zij is. Is hij meer dan een verzameling pasfoto’s? Vooral op het einde van de tentoonstelling barst de kunstenaar uiteen, ongrijpbaar, ook voor zichzelf.

Zo een tentoonstelling bezoeken in de late middag tegen het einde van het jaar roept als vanzelf de vraag op hoe het in het nieuwe jaar verder gaat – met de kunst, met de samenleving, met mensen. Niemand natuurlijk die een antwoord weet.

De drang geheel autonoom te zijn, zichzelf te beleven als een uniek individu dat handelt in vrijheid, onafhankelijk van zijn medemensen zal voorlopig nog wel doorgaan. Maar heeft dit ‘project’ toekomst? Volgens mij moet dit vastlopen, al is het maar omdat dit een romantische leugen lijkt te zijn.

We zijn vanaf het eerste moment van ons bestaan van elkaar afhankelijk. Er zijn psychologen die de ondergang van hun vak verwachten. Volgens hen is er al jaren niets nieuws meer verschenen op hun terrein. Ik vermoed dat er nog veel te ontdekken is als men het oog richt op deze onderlinge verbondenheid. We kijken als in een donkere spiegel, maar die spiegel kan wel eens wat lichter worden.

Mijn vrees is dat de reactie op het moderne project van het grenzeloze individualisme een poging zal zijn terug te keren naar een verzonnen verleden en naar een inperking van de vrijheid, van de democratie. De angst voor vreemdelingen en voor de islam kan de samenleving gaan overschaduwen. De gevaren die er zijn, zoals een islam dat vooral uit de vervulling van geboden zal bestaan – iets wat ook op het christendom kan overslaan – kunnen alleen maar overwonnen worden door en in een gesprek.

De waarheid wordt een zoektocht naar waarheid. Zij wordt nooit gevonden als een kant-en-klaar product. Misschien kan dit een nieuw project worden in de jaren die voor ons liggen.

Klik hier voor informatie over de tentoonstelling in het Museum van Arnhem

Delen:

Schrijf een reactie

Opgeslagen onder Geloven vandaag

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *