Brexit wijst op diepe verweesdheid

De Sovjet Unie verdween uit de politieke en economische werkelijkheid door een implosie: niet van buitenaf werd de Sovjet Unie vernietigd, maar van binnen uit. Toen Gorbatsjov weigerde het leger in te zetten om de status quo veilig te stellen, was dat een teken dat je je van de Sovjet Unie los kon maken. Je hoefde je onafhankelijkheid niet ten koste van veel bloed en tranen te bevechten, je kon als het ware gewoon weglopen.

Het Gekkenhuis – kaart van Europa in 1914.

Onverwacht lijkt het Verenigd Koninkrijk in een situatie te komen waarin het misschien gaat uiteenvallen; een onbedoeld gevolg van het besluit uit Europa te treden. Schotland wil zich misschien losmaken van Engeland, in Noord-Ierland zijn er velen die zich willen aansluiten bij Ierland of eventueel een eigen staat willen vormen. Wat Wales betreft, de Welshmen zijn niet zo uit op op onafhankelijkheid, hoewel de nederlaag op het voetbalveld tegen IJsland bij de Europese kampioenschappen het respect voor Engeland duchtig heeft doen dalen.

Het Verenigd koninkrijk dreigt uiteen te vallen in een paar eilanden, die overigens wel meer dan 65 miljoen mensen tellen, verreweg de meesten van hen zijn Engelsen (54 miljoen). De ‘zwaartekracht’ zal de verschillende bevolkingsgroepen naar elkaar toe drijven.

Elders in Europa bestaan vele onafhankelijkheidsbewegingen. Spanje worstelt met de Basken en Catalanen. In het zuiden van Frankrijk willen nogal wat mensen een grotere onafhankelijkheid tegenover het centralistische Parijs. Friesland zal geen bedreiging zijn voor de eenheid van Nederland. Maar België kan uiteenvallen in Vlaanderen en Wallonië en een stukje Duitssprekend land. Beieren voelt zich ongemakkelijk in de bondsstaat. Tsjechië en Slowakije hebben net een scheiding achter de rug. In Noord-Italië rommelt het.

We raken aan de oorsprong van ‘Europa’. Het doel was niet economische welvaart, maar Duitsland in bedwang te houden en zo een nieuwe oorlog te voorkomen. Duitsland werd gebonden aan de Benelux, Italië en Frankrijk door handelsverdragen op het gebied van kolen en staal op basis van gelijkwaardigheid. Later werd de landbouw het belangrijkste gebied van samenwerking. Deze ontwikkeling werd gestimuleerd door een Europese beweging. Ook religie werd als steunpilaar gebruikt. De leiders van de nieuwe gemeenschap waren vaak christenen.

Britten treden toe tot de EU, 1973

Het ontstaan van een Europa dat werd aangestuurd door de leiders van de verschillende staten, heeft er mede toe bijgedragen dat Europa voor de burgers vooral een bureaucratische organisatie is. Het is duidelijk hoeveel je eraan moet betalen, niet hoeveel je ervoor terugkrijgt.

Staten onderscheiden zich van andere organisaties door het monopolie van het geweld. Zij kunnen rechtmatig geweld gebruiken – of althans geweld toepassen zonder ervoor berecht te worden. De wapens worden omgeven door een sfeer van verhevenheid. De vlag moet geëerd worden, een volkslied moet worden gecomponeerd dat mensen meesleept, een leider moet worden aangewezen die de ene dag het volk boeit door zijn misdadig gedrag, en op de volgende vereerd wordt door zijn edelmoedigheid, de hoop die hij verspreidt, het recht dat hij handhaaft.

Kort geleden sprak ik met een jonge filosofe. Wij zagen niet wat mensen een gevoel van saamhorigheid kan geven. Wij wisten niet wat dat zou moeten zijn. Sport? Het koningschap? Het democratisch gesprek? ‘Vrijheid’, wat dit ook moge zijn?

Weg willen gaan uit Europa, een wens van de meerderheid van de bewoners van de Britse eilanden, is een teken van het verweesd worden van de bevolking van Europa. Quo vadis, waar ga je heen?