Op 30 oktober wordt deze bundel van het Dominicaans Studiecentrum (DSTS) gepresenteerd. Klik op de afbeelding voor meer informatie.
De inquisitie is voor een deel een rationeel gebeuren, zij het met haar eigen mythen. Maar ze ontstond in dezelfde dertiende eeuw als de universiteit, wat ook een nieuwe manier was om te zoeken naar waarheid.
Inquisitie betekende in de dertiende eeuw dat een onafhankelijke en allen overstijgende instantie het initiatief nam om te onderzoeken wat men als kwaad zag in de samenleving.
Er was veel verzet tegen de toenmalige hervorming van de kerk, vernoemd naar paus Gregorius IX (1227 – 1241). Volgens deze hervormers moest het christendom een klooster zijn, en elke christen een kloosterling.
De vergeving van schulden zonder voorwaarden vooraf die Jezus heeft gepreekt, is niet door de kerken in praktijk gebracht. In de oude kerk kon men maar één keer boete doen en de boetedoeningen die men moest vervullen waren niet gering: veelvuldig vasten, op pelgrimstocht gaan, in het openbaar boetetekenen dragen, doodgraver zijn. Ze werden in de loop van de tijd eerder zwaarder dan minder.
Naast deze traditionele boetepraktijk ontstond in de dertiende eeuw een nieuwe, ‘moderne’ praktijk, die van het opsporen van ketterij die als een eigen soort zonde werd beschouwd. De leiding was in handen van de paus die in de nieuwe Orde van de Predikers (dominicanen) bondgenoten zag. Het beroep op de predikers werd niet gedaan omdat zij betere theologen zouden zijn, maar omdat zij gesticht waren, niet voor hun eigen heil, maar voor dat van anderen.
Het opleggen van boete en de inquisitie hadden hetzelfde doel: het heil van mensen – de inquisitie legde daarbij een bijzonder accent op de eenheid van de samenleving.
Er was binnen de orde van de dominicanen geen tegenstelling tussen de ‘gewone’ biechtvaders en de inquisiteurs. Beiden waren twee kanten van dezelfde munt. De inquisitie beïnvloedde de al bestaande boetepraktijk: de biechtvader ging nu vragen stellen aan de biechteling; hij zag zich als een rechter.
Gesel voor zelfkastijding. ‘Het was een algemeen aanvaarde overtuiging dat pijn hielp om zichzelf beter te leren kennen en het kwaad in zichzelf op te sporen.’
De inquisiteur stelde vragen om de ketterij op te sporen bij de verdachte, bij zichzelf en bij collegae inquisiteurs. Daarbij kon marteling gebruikt worden, want het was een algemeen aanvaarde overtuiging dat pijn hielp om zichzelf beter te leren kennen en het kwaad in zichzelf op te sporen.
De dreiging met en uitvoering van de dood op de brandstapel droeg daaraan bij, dacht men. Was de ziel niet meer waard dan het lichaam? Martelen en de brandstapel waren het werk van de wereldlijke overheid, want de geestelijkheid mocht geen wapens gebruiken.
Het onderzoek naar ketterij moest zorgvuldig gebeuren, met veel onderscheidingsgevoel. Het onderzoek kon lijken op een intens gesprek, met dien verstande dat de een de inquisiteur was en de ander de aangeklaagde.
De dominicanen en andere inquisiteurs brachten elementen mee vanuit hun eigen disciplinaire regelgeving, vaak ontleend aan de benedictijnse traditie. Daartoe behoorden het slaan en geslagen worden, het geselen.
Nu de plicht op één plaats te blijven wonen verdween, werd de gehoorzaamheid belangrijker. Ze kon krachtig onderstreept door een lijfstraf en opsluiting in een cel. Het geselen van zichzelf werd een vast gebruik in vele religieuze orden, meestal in een steeds mildere vorm. Naar ik gehoord heb, is deze praktijk doorgegaan tot in de eerste helft van de twintigste eeuw. Toen geneerde men zich er zo over dat ze verdween.
De moord op Petrus van Verona en zijn metgezel, verbeeld door Giovanni Bellini, 1509
Er was verzet tegen de inquisitie die de jurisdictie van de kerk over de gehele wereld opeiste. Het lukte niet om, met uitzondering van Petrus Verona (1205-1252), inquisiteurs heilig verklaard te krijgen, zelfs niet als ze vermoord waren.
De rechtvaardiging van de gewelddadige zoektocht naar ketterij vond men in de Bijbel. Was Jezus niet gekomen om de verloren schapen op te zoeken? Was hij niet het zwaard komen brengen? De tekst van de Bergrede werd zo gelezen dat geweld gerechtvaardig werd.
De inquisitie is voor een deel een rationeel gebeuren. Maar ze heeft haar eigen mythen, zoals de overtuiging dat de kerk één is, een vast omschreven waarheid heeft, en steeds weer door groepen wordt aangevallen. Op de brandstapels wierp men opgegraven doden en afbeeldingen van (afwezige) mensen, in veel mindere mate levende mensen, voor ons terecht een gruwel.