Het was min of meer toeval dat ik het bericht las in de krant en zag op de TV. De overheid gaat niet meer verder met het organiseren van gesprekken tussen criminelen en slachtoffers, omdat er te weinig geld voor is.
Ik weet niet hoe men bij soortgelijke experimenten rekent – wat zijn de baten, wat zijn de kosten? Ik heb weinig zicht op wat er in deze wordt geprobeerd en wat het ‘oplevert’. Veel mensen zullen niet weten waarover dit gaat.
Er is langzaamaan een besef gegroeid dat straf weinig blijvend resultaat oplevert en dat mensen die crimineel zijn of een keer crimineel handelen slechter de gevangenis uitgaan dan dat zij erin komen.
De gevangenis is vooral voor jongeren een leerschool waarin zij technische handelingen leren, onder meer hoe met computers te werken en hoe weinig sporen achter te laten. Ze leren er hoe je mensen onder druk kunt zetten en wapens kunt gebruiken. En hoe je politieverhoren kunt doorstaan zonder door te slaan.
Meer nog, is de gevangenis zelf niet mensonterend? Moet de gevangenis zelf niet menswaardiger worden? Is het mogelijk de gevangene in de hoop te laten leven dat hij of zij toekomst heeft?
Met zulke vragen begon het streven naar een straf zonder gevangenis. Werkstraffen zijn periodes van opsluiten gaan vervangen. Er wordt gekeken naar de tradities van culturen zonder gevangenissen. In Australië en Nieuw-Zeeland keek men naar de tradities van de Aboriginals en Maori, die jonge wetsovertreders in een soort ballingschap stuurden.
Australië en Nieuw-Zeeland ontwikkelden ‘conferenties’ waarin onder leiding en toezicht van een ervaren man of vrouw dader en slachtoffer elkaar ontmoetten, uitlegden wat hun overkomen was en de familie van de dader een straf voorstelden.
Een andere ‘stroom’ in deze ontwikkeling was het groeiend besef dat in de huidige praktijk het slachtoffer geen stem had. De dader kreeg spreekruimte, kon zich verdedigen, de kans aangrijpen het slachtoffer alsnog onderuit te halen, of juist zijn excuses aan te bieden.
Maar het slachtoffer dat door de daad van de dader de mond was gesnoerd, mocht zijn mond niet openen in de rechtbank. Het voorstel was ook aan het slachtoffer het woord te geven, om te kunnen zeggen hoe pijnlijk en ingrijpend de misdaad was geweest. Om goedkoop en sentimenteel medelijden te vermijden worden slachtoffers vaak aangeduid als ‘overlevenden’.
Vooral gelovige christenen hoopten dat een confrontatie van dader met slachtoffer en dader, die best stevig mocht zijn, zou leiden tot verzoening en vergeving. Dat gebeurt soms ook. Geloof, kerklidmaatschap, religie draagt daartoe in positieve zin bij.
Maar zoals christenen weten: je kunt kwijtschelding van schuld niet afdwingen. Je kunt kwijtschelding en verzoening niet als doel stellen; je kunt alleen hopen dat zij plaatsvinden en dat de wonden van zowel crimineel als overlevende zal genezen.
Er zijn dus verschillende bronnen waaruit geput wordt bij het organiseren van ontmoetingen van overlevende en dader. Het is begrijpelijk dat het voor mensen die niet veel zien in wat ook wel ‘mediatie’, ‘bemiddeling’ wordt genoemd, voor de hand ligt om als er bezuinigd moet worden dit hierop te doen.
Maar juist omdat hier alles nog in ontwikkeling is, kan het juist van belang zijn dit proces van ‘ rechtsherstel’ te ondersteunen. Straffen heeft geen toekomst. Het zal altijd nodig zijn om sommige mensen op te sluiten omdat ze een gevaar zijn voor anderen en zichzelf. Maar voor anderen vraagt de rechtvaardigheid nieuwe wegen te gaan.