Religie tussen waarheid en wijsheid

‘De atheïstische westerse tuin beloofde veiligheid, maar had daar de atoombom voor nodig.’

Op 30 oktober overhandigde de voorzitter van Amsterdam University Press in Huissen het eerste exemplaar van het boek Tussen waarheid en wijsheid aan de oud-katholieke aartsbisschop van Utrecht, mgr. Joris Vercammen. Deze laatste had een mooie redevoering, die echter niet sterk verbonden was met de teksten van het boek.

Het boek, onder redactie van Manuela Kalsky en André van der Braak, bevat vijftien artikelen plus een inleiding. Het maakt onderdeel uit van het onderzoeksproject van het Dominicaans Studiecentrum voor Theologie en Samenleving.

De titel verwijst naar de preektraditie van de dominicanen die dit jaar 800 jaar bestaan, waarin waarheid altijd een rol heeft gespeeld.

We hebben ooit een sollicitante gehad die eerlijk toegaf dat het enige dat zij wist over dominicanen, was dat zij iets met de inquisitie te maken hadden. (Ze werd aangenomen. Het boek wijdt anderhalve bladzijde aan de inquisitie).

Het boek gaat over het heden. Het meest recente onderzoek geeft wat Nederland betreft aan dat het geloof in een persoonlijke God die zich met ieder mens persoonlijk bezighoudt, afneemt van 47% in 1966 tot 14% in 2015.

Dit geloof wordt wel theïsme genoemd, al zullen vele gelovigen zich in die term niet herkennen. Geloven is hier een vaak fijnmazig netwerk van begrippen en riten. Het is in oorsprong een reactie op het atheïsme, dat met de natuurwetenschap in de hand verkondigde de wereld beter te kunnen verklaren en te kunnen beheersen dan het geloven in God.

Een woord als ‘verkondigen’ suggereert al dat het atheïsme en de natuurwetenschap als een soort religieus gebeuren verscheen. De nieuwe kennis zou de mens bevrijden uit niet-weten, uit ongelijkheid, uit afhankelijkheid. De vrije, autonome mens verscheen aan de horizon.

Het is niet zo dat religie verdween of nu aan het verdwijnen is. Als je om je heen kijkt, zie je een landschap vol tuinen: oude tuinen, wilde tuinen, agressieve tuinen die andere tuinen proberen te overwoekeren, nieuwe tuinen die nog nauwelijks te zien zijn. Tuinen lopen vaak in elkaar over, vermengen zich, maar bestrijden elkaar ook. Er lopen tuinlieden rond die een bepaald tuintje willen bewaren, hekjes oprichten, insecticiden gebruiken, bang zijn voor wat in hun ogen vreemd is.

De taal die gebruikt wordt is vaak verwarrend. Je kunt zeer goede redenen hebben het woord persoonlijk niet te willen gebruiken, maar in ons taalgebruik duiden we er het hoogste van de mens mee aan. Kunnen we wel spreken van God die wij niet kennen, zonder dit woord te gebruiken?

Intussen is de glorie van de eens overweldigende westerse tuin aardig aan het vergaan. De atheïstische westerse tuin beloofde veiligheid, maar had daar de atoombom voor nodig. Ze bracht angst, verdreef godsdienst naar de marge, maar overal waar enige ruimte was, schoot en schiet religie weer op.

Geloven is niet een vlucht uit de werkelijkheid, een ontsnapping aan de angst. Religie is het accepteren dat wij niet weten, God niet kennen, leven moeten met eindigheid en angst; in plaats van die te verdoezelen, bezig zijn met de belangrijke vragen die we al doende tegenkomen.

Geloven is een relatie met anderen, met God, met de natuur. Geloven is ontdekken dat een gedicht ons meer kan openen voor de werkelijkheid dan een natuurwet.